I obraz. Historia parafii i kościoła
(1155 - 1419)
 Kościół farny |
 Bolesław Śmiały 1040 - 1081 |
 Bolesław Kędzierzawy 1121 - 1173 |
 Jan Długosz 1415 - 1480 |
Dokument erekcyjny odnoszący się do założenia opactwa benedyktyńskiego w Mogilnie, przez długi czas nasuwał poważne wątpliwości co do fundatora a tym samym i co do czasu powstania tutejszego klasztoru - opactwa. Ponieważ w dokumencie tym wymienione są imiona osób żyjących w wieku XII, usiłowali niektórzy historycy dowieść - wbrew wyraźnemu świadectwu Długosza, który fundację klasztoru przypisuje Bolesławowi Śmiałemu i wbrew innym dowodom z przeszłości, że początek klasztoru należy odnieść do czasów Bolesława Kędzierzawego (1146-1173). Wątpliwości co do wspomnianej fundacji wysuwano widocznie już w dawnych czasach, jak to wnosić można ze słów sprawozdania z wizytacji apostolskiej ks. Krystyna Mireckiego z roku 1707. Z pewnym naciskiem zaznaczono tam, że przede wszystkim jest rzeczą zupełnie pewną i niewątpliwą, że fundatorem klasztoru pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty, był król Bolesław zwany Śmiałym, syn Kazimierza Mnicha w r. 1065.
Fundacja Kościoła św. Jakuba - XII wiek
Mimo podnoszonych wątpliwości przeciw wyżej wspomnianemu dokumentowi uznawano go ogólnie za akt Bolesława Śmiałego. Ponieważ w tymże dokumencie jest także mowa o fundacji kościoła św. Jakuba w Mogilnie i o nadaniu mu wsi Boguszyn przez rycerza Zbyluta (według tradycji benedyktyńskiej wspólnika Bolesława Śmiałego w zabójstwie św. Stanisława), urobiło się przekonanie że kościół farny powstał w tym samym czasie co klasztor, a więc około roku 1065. Ten pogląd nie da się jednak dziś, po dostatecznym wyświetleniu tekstu dokumentu erekcyjnego utrzymać. Badania uczonych wykazały mianowicie, iż przywilej (dokument) Bolesława Śmiałego z roku 1065 obejmuje w swych ramach drugi jeszcze przywilej Bolesława Kędzierzawego 1155 z nowymi nadaniami dla klasztoru oraz z świadkami z czasów tegoż Bolesława.
("O założeniu i uposażeniu klasztoru w Mogilnie" Karol Potkański.
"Szkice historyczne XI wieku" Tadeusz Wojciechowski.)
...
Rycerz Zbylut I Pałuka z Panigrodza k. Kcyni
Jeden z najznakomitszych przedstawicieli rodu Pałuków w XII wieku, którego protoplastą był Sobiebór Sławnikowicz, brat św. Wojciecha. Zbylut nosił tytuł komesa, a niektórzy uważali go nawet za księcia. Prawdopodobnie ojciec jego był także potężnym komesem - właścicielem grodów w Łeknie, Panigrodzu, Rgielsku, Pokrzywnicy, które po nim odziedziczył. Jego stryjem był arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina. Na arenie dziejowej Zbylut pojawił się po raz pierwszy w roli świadka i występuje w dokumencie żony Bolesława III Krzywoustego księżnej Salomei, wystawionym dla Mogilna w 1140 r. Za namową arcybiskupa Jakuba ze Żnina w 1143 roku sprowadził do Łekna Cystersów z Altenbergu k. Kolonii. Natomiast w 1145 r. świadczył na dokumencie wystawionym przez księcia Mieszka III Starego dla Trzemeszna, a w następnym roku był uczestnikiem zjazdu książąt Piastowiczów w Gnieźnie. Razem z arcybiskupem Jakubem ze Żnina jako seniorzy reprezentowali ród Pałuków i popierali młodszych synów króla Bolesława III Krzywoustego w ich walce z księciem Władysławem II Wygnańcem seniorem rodu Piastów. W 1153 r. Zbylut występuje w dokumencie jako główny fundator klasztoru Cystersów w Łeknie. Ofiarował Cystersom część Panigrodza i część Łekna, gdzie mieli prawo pobierać dziesięcinę. O tym, że Łekno i Panigródz nie zostały przydzielone Cystersom w całości, świadczą dokumenty z toczących się procesów między spadkobiercami Zbyluta a klasztorem. Zbylut był pierwszym komesem, który sprowadził na Pałuki osadników niemieckich. Przyczynili się oni do osuszenia bagnistych wówczas terenów, wprowadzając częściowo meliorację. Żyzna ziemia przyciągała z czasem także polskich osadników w rejon środkowych i zachodnich Pałuk. Badacz okolic Wągrowca w okresie międzywojennym, Piotr Paliński pisał o Zbylucie, iż był on także fundatorem kościoła w Tarnowie Pałuckim o czym świadczyć ma zapis, że: "każdy proboszcz z tego kościoła miał obowiązek odprawiania dwóch mszy świętych w roku za Zbyluta komesa na Panigrodzu". Zbylut wg dokumentu księcia Bolesława IV Kędzierzawego funduje kościoły pw. św. Jakuba i św. Klemensa w Mogilnie oraz ofiarowuje na ich potrzeby wieś Boguszyn. Czyny fundacyjne komesa Zbyluta były zgodne z ówczesnymi obyczajami. Budowanie kościołów i darowizny na rzecz klasztorów miały po wieczne czasy zachować pamięć o swoich dobroczyńcach i stwarzać bazę materialną dla wykształcenia, dla kościoła i państwa ludzi. Rycerz Zbylut miał dwóch nieznanych z imienia synów, którzy występują w dokumencie fundacyjnym dla Cystersów w 1153 r. jako dziedzice Pokrzywnicy oraz dwóch bratanków Sławnika I Starego i Piotra I ze Słupów, którzy ofiarowali Cystersom Mokronosy. Ród Pałuków w XII wieku zaliczał się do elity intelektualnej ówczesnej Wielkopolski, a Zbylut i Jakub ze Żnina, arcybiskup gnieźnieński byli wówczas jego seniorami. (- Na podstawie - J.Marosza)
 |
| Władysław Jagiełło 1351 - 1434 |
Ponieważ skądinąd pewną jest rzeczą, że Zbylut, wymieniony w dokumencie, żył w wieku XII, przeto jasną jest rzeczą, że słowa dokumentu, dotyczące fundacji, kościoła św. Jakuba i nadania mu wsi Boguszyno przez Zbyluta, należą do przywileju Bolesława Kędzierzawego z r. 1155. Zgodnie więc z dokumentem należy przyjąć, że kościół św. Jakuba powstał nie w XI, lecz w XII wieku. Początku jego szukać należy około r.1155. Fundował go wspomniany rycerz Zbylut, głowa potężnego rodu Pałuków, żyjący za czasów Bolesława Kędzierzawego, który dodawszy do kościoła wieś Boguszyno oddał go następnie Opactwu. Z faktu zbudowania kościoła w samym Mogilnie, można by wnosić, że Zbylut posiadał część Mogilna. O wiele łatwiej bowiem przypuścić, że budował na swoim niż na cudzym. W każdym razie Zbylut należał do dobrodziejów Mogilna i miał w jego sąsiedztwie swoje włości (K. Potkański). Kościół był zbudowany prawdopodobnie z drewna. Bliższych danych o kościele ani o parafii od czasu ich powstania aż do końca XIV wieku nie posiadamy. Tyle tylko wiadomo, że z prawa patronatu kościołem zarządzał klasztor już to przez księży świeckich, już to przez zakonników. Można też stwierdzić z dokumentu fundacyjnego, dotyczącego klasztoru, wzgl. z przywileju Bolesława Kędzierzawego z r. 1155, jakie z należących dziś do parafii miejscowości już podówczas wchodziły w skład nowej parafii, a mianowicie: Mogilno, Wiecanowo, Wszedzień, Szczeglin, Olsza, Bystrzyca, Żabno, Chełpsko (Chabsko) i Padniewo. Poza tym należało do parafii wyżej wymienione Boguszyno, które jednak od dawna już nie istnieje. Według tradycji, jaka zachowała się wśród ks. Benedyktynów, w czasie morowego powietrza, panującego w całej Polsce, wymarła prawie wszystka ludność w okolicy Mogilna, osobliwie zaś we wsi Boguszyno tak dalece, że nikt z jej mieszkańców nie pozostał, aby mógł ziemię uprawiać, wskutek czego obszar, najmowany przez wieś, z powodu przyległych lasów z czasem zarósł zupełnie drzewem leśnym i stał się borem. Według mapy boru proboszczowskiego z r. 1804 miało Boguszyno leżeć mniej więcej na skraju dzisiejszego lasu, na zachód - południe od Szerzaw. Tradycja co do wymarcia wszystkich mieszkańców Boguszyna nie jest zupełnie bez podstawy, wspomina bowiem Długosz w swojej historii, że w roku 1363 "czarna śmierć" zamieniła cały kraj w pustkowie. Podobnie groźnie srożyło się morowe powietrze w latach 1372 - 1373 w Polsce i w całym świecie. W roku 1372 z powodu zarazy zabrakło nawet miejsca na cmentarzach, na groby. Być może, że w jednym z owych lat cała ludność Boguszyna wymarła. Pewniejsze wiadomości o kościele św. Jakuba mamy dopiero od roku 1400. Z odnośnych dokumentów dowiadujemy się, że w tym roku i następnych latach był proboszczem kościoła parafialnego Andrzej, syn Wawrzyna z Wińca (Wieńca). Skądinąd wiemy też, że krótko przedtem Mogilno, będące dotąd wsią, otrzymało prawa miasta na mocy przywileju wydanego dnia 17 maja 1398 przez króla Władysława Jagiełłę, przebywającego naonczas w Inowrocławiu. Można przypuścić, że zmiana wsi na miasto korzystnie się odbiła także na parafii przez pomnożenie liczby parafian. Nie ulega wątpliwości, że z tą chwilą do miasta licznie zaczęli napływać nowi osadnicy, zwłaszcza kramarze i rzemieślnicy, którzy łącząc się z czasem w cechy, na wzór bractw kościelnych tworzone, dodatni wywierali wpływ na życie religijne. Za rządów wspomnianego proboszcza Andrzeja przeprowadzono inkorporację (wcielenie) kościoła św. Jakuba do klasztoru.
 Bonifacy IX 1389 - 1404 |
 Innocenty VII 1404 - 1406 |
 Marcin V 1417 - 1431 |
Już w roku 1402 wydał Papież Bonifacy IX Bullę mocą, której kościół św. Jakuba dla ulżenia ciężarów konwentowi został do klasztoru wcielony, po dobrowolnym zrzeczeniu się proboszcza Andrzeja. Ten stan rzeczy niedługo się jednak utrzymał, albowiem już dnia 17 maja 1405 oficjał gnieźnieński Mikołaj Strzeszko, w wykonaniu Bulli Papieża Innocentego VII z dnia 2 lutego 1405, mocą której inkorporacja z r. 1402 została unieważniona, wprowadza ponownie w urząd i przez włożenie biretu instytuuje proboszcza Andrzeja z Wińca. Rządzi ponownie parafią do 1419 roku. Wikariuszem był w tym czasie ks. Mikołaj. Ponieważ klasztor z powodu częstych najazdów i rabunków znacznie podupadł i skutkiem tego zadaniu swemu nie mógł sprostać, na skutek nowych starań w Rzymie, zezwolił Papież Marcin V w r. 1418 dla ulżenia mu i dla przywrócenia względnie podtrzymania służby Bożej na wieczystą inkorporację kościoła św. Jakuba przyznając Opatowi i Konwentowi prawo używania dochodów z probostwa, wynoszących podówczas 35 marek srebrnych, oraz mianowania i usuwania rządców tegoż kościoła. (Marka czyli grzywna srebrna równała się 1 i 1/2 funtowi srebra). Do przeprowadzenia inkorporacji kościoła z wszystkimi przynależnościami, dochodami i prawami został upoważniony prepozyt trzemeszeński, Andrzej, który też mandat wykonał w roku 1420. Proboszcz Andrzej z Wińca zrezygnował z probostwa już w roku 1419, dnia 18 lipca.